You are currently viewing “बंधनातली स्त्री” ही संकल्पना पूर्वापार चालत आली आहे का ?

“बंधनातली स्त्री” ही संकल्पना पूर्वापार चालत आली आहे का ?

*जागतिक साहित्य कला व्यक्तित्व विकास मंचच्या सन्मा सदस्या ज्येष्ठ लेखिका कवयित्री राधिका भांडारकर लिखित अप्रतिम लेख*

 

*“बंधनातली स्त्री” ही संकल्पना पूर्वापार चालत आली आहे का?*

 

“बंधनातली स्त्री” ही संकल्पना नसून ती एक सामाजिक वृत्ती आहे. स्त्री म्हटले म्हणजे तिच्या जगण्याभोवती एक अदृश्य वर्तुळ नकळतच आखले गेले आहे, एका चौकटीत तिचं आयुष्य बसवलेलं आहे, जगण्याच्या टप्प्याटप्प्यावर तिच्यासाठी अनेक उंबरठे बांधले गेले आहेत. त्या वर्तुळाबाहेरची, त्या चौकटीला मोडणारी आणि सारे उंबरठे ओलांडणारी मुक्त स्त्री समाजाच्या पचनी आजही पूर्णपणे पडलेली नाही आणि पूर्वीही नव्हती.

 

का?

 

नर आणि नारी ही एकाच ईश्वराची निर्मिती पण देह रचना निराळी असल्यामुळे निसर्गानेच स्त्रीवर बंधने घालून तिला जन्माला घातले आणि या बंधनांचाच पुरुष जातीने विपर्यास करून तिला सतत बेड्यांमध्ये अडकवून ठेवले. *बंधन* या शब्दातूनच अनेक भाववाचक संज्ञा निर्माण झाल्या. प्रामुख्याने चारित्र्य, नीतिमत्ता, अनैतिकता स्वैराचार, व्यभिचार इत्यादी आणि या सर्वांचा लेप स्त्रीच्या आयुष्याला सोयीस्करपणे फासून तिला कायम दडवून ठेवण्यात पुरुष प्रधान संस्कृतीने समाधान मानले.

 

वास्तविक निसर्ग संतुलनात स्त्री आणि पुरुष या दोघांचं समान योगदान आहे. स्त्री आणि पुरुष निर्मितीची कारणं, हेतू आणि त्यानुसार त्यांची देहरचना ही सारी नैसर्गिक तत्त्वे आहेत आणि ती एकमेकांना पूरक आहेत. दोन्हीकडून परस्परांचा मान ठेवणे हे अपेक्षित असताना पुरुषी हेकट, अहंकारी, श्रेष्ठत्वाच्या, बलवानतेच्या भावनेने स्त्री आणि पुरुषांमध्ये दोन भिन्न स्तर निर्माण केले. उच्च स्तरावर पुरुष आणि नीच स्तरावर स्त्री अशी एक समाज रचना नकळतच पण विनाकारण निर्माण झाली आणि त्याची झळ सोसत आजवर स्त्री जगत आली आहे.

 

वास्तविक उंबरठा, लक्ष्मण रेषा, चौकट या शब्दांना फक्त स्त्रीच्याच आयुष्यात महत्त्व असावं हे तुम्हाला पटतं का? अहो! आयुष्य जगताना या सर्वांचे अर्थ दोघांसाठी सारखे आणि तितकेच महत्त्वाचे नव्हेत का?

बलात्कारित स्त्रीचे चारित्र्यहनन होते, परपुरुषाबरोबरच्या लैंगिकतेच्या कृतीत स्त्री व्यभिचारी ठरते पण जिथे स्त्री आणि पुरुषाची एकत्रित वासनिक कृती असते तेव्हा चारित्र्यहनन, अनाचार, नीतिभ्रष्टता ही दोघांकडून होत असताना कलंकित फक्त स्त्रीच का ठरावी? समाजाने दोघांनाही डावलावं आणि होणार्‍या परिणामास दोघांनाही जबाबदार ठरवावे पण असं होत नाही. कायिक भिन्नतेमुळे आणि समाजाच्या संकुचित दृष्टिकोनामुळे, विकृत मनोवृत्तीमुळे बंधनात फक्त स्त्रीलाच बांधले जाते हा दैवदुर्विलास आहे. नीतिमत्तेच्या काटेरी कल्पनांचं कुंपण फक्त स्त्रीभोवतीच गुंफलं जातं हे सत्य परंपरेपासून चालत आलेलं आहे.

 

सीता, द्रौपदी, अहल्या, दमयंती, तारा या पौराणिक उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वांच्या स्त्रिया ही त्यात भरडल्या गेल्याच. या पार्श्वभूमीवर राधा, मीरा या प्रेममूर्ती मात्र बंधनातल्या स्त्री जीवनाला निराळी झळाळी देतात.

 

जिजाऊ, ताराबाई, येसूबाई, पुण्यश्लोक अहिल्या, राणी लक्ष्मीबाई, चांदबिबी अशा ऐतिहासिक, धडाडीच्या स्त्रिया समाजाच्या डोळ्यात नक्कीच अंजन घालतात.

 

पंडिता रमाबाई, सावित्रीबाई यांनीही समाज धारणेच्या विरोधात पाऊले उचलली. आज त्यांचा गौरव होत असला तरीही प्रस्थापित सामाजिक संस्कृती विरुद्ध त्यांना प्रचंड संघर्ष करावा लागला होता. धुळवड, चिखलफेक सोसावी लागली होती.

 

एकंदरच स्त्रीमुक्तीचा कालचा आणि आजचा प्रवास हा म्हणावा तितका सोपा नव्हता, नाही. या प्रवासात कलह आहे, संघर्ष आहे, घर्षण आहे कारण स्त्रीवर बंधने लादताना ज्या चौकटी उभारल्या गेल्या आहेत त्या इतक्या खोल रुतलेल्या आहेत की त्या उखडून काढण्याचे बळ आजही कमीच पडत आहे. त्यासाठी एकच असंभवनीय उपाय संभवतो आणि तो म्हणजे सामाजिक मानसिकतेतला अमुलाग्र बदल. रक्षक वृत्तीचा भक्षक वृतीवर विजय त्याचप्रमाणे सत्कारणासाठी प्रवाहाविरुद्ध पोहण्याची धमक, सामर्थ्य आणि सक्षमता यांचा मेळ जमला पाहिजे.

 

*राधिका भांडारकर*

प्रतिक्रिया व्यक्त करा