*जागतिक साहित्य कला व्यक्तित्व विकास मंच सदस्य… लालित्य नक्षत्रवेल समूह प्रशासक लेखक कवी दीपक पटेकर लिखित अप्रतिम लेख*

*होळीचा सण…!*
*….तेव्हा आणि आज..!*

होळी म्हणजे लोकोत्सव… रंगोत्सव…! हिंदू धर्मातील भारतभर साजरा केल्या जाणाऱ्या सणांपैकी होळी हा एक महत्त्वाचा सण. कोकणात होळीचा सण म्हणजे *शिमगा*…! आजही शिमगा कोकणात मोठ्या उत्साहात पार पाडला जातो..परंतु काळानुसार पिढी सुधारली(?) शहरीकरण झाले आणि पद्धती बदलल्या…परंतु उत्साह आजही टिकून आहे. पहिल्या दिवशी फाग पौर्णिमेला होळी दहन केली जाते. होळीच्या अग्निमध्ये वाईट ते जाळलं जातं आणि वाईटाचा नाश करून दुसऱ्या दिवशी धुलीवंदन म्हणजे रंग उडवून आनंद साजरा केला जातो. हिवाळ्याला निरोप देताना येणाऱ्या वसंत ऋतुमधील विविधांगी फुलांच्या विविध रंगांचा आनंद घेण्यासाठी हा रंगोत्सव साजरा केला जातो असाही एक समज आहे.

कोकणात चांदा ते बांद्यापर्यन्त होळीचा सण प्रत्येक गावातील चालिरीतीनुसार साजरा होत असतो आणि होळी वेगवेगळ्या वैशिष्ट्यांनी सजलेली असते. कोकणातील लाल मातीच्या गाभ्यात पाय घट्ट रोवून उभ्या असलेल्या पोफळ, आंबा, सावर अशा निवडक झाडांची भली मोठी होळी तोडली जाते. होळी उभी करण्याच्या जागी म्हणजे देवालयाच्या परिसरात, माळरानावर शेतात, आंबा, काजू बागायतींमध्ये एखाद्या विशिष्ट ठिकाणी खड्डा काढून गावभर ढोल ताशांच्या गजरात वाजत गाजत नाचत मिरवणुकीने आणलेली होळी उभी केली जाते. सभोवती सुकलेले गवत, पाने आदी गोलाकार पसरवून होळी पेटवली जाते. त्या त्या वेळी पिकणारे काजू, नारळ आदी नैवेद्य म्हणून होळीसमोर ठेवतात…होळीला गावातील एखादी जाणती, गावकर व्यक्ती सर्वांचे नवस बोलते. घाडी, गुरव लोक गाऱ्हाणी घालतात…

गावात एखादी व्यक्ती गावकऱ्यांना सतावत असेल, चोरीमारी करत असेल तर पेटत्या होळी समक्ष देवाला सांगणे करतात….
“रे म्हाराजा, बारा ह्राटीच्या… बारा वहीवाटीच्या म्हाराजा …
आज तुका सांगणा करतंय…
चवाणाचो रवगो… गावाक आयकना नाय नि देवाक भीयाना नाय…
तू काय ता बघून घे…
वडाची साल पिंपळाक नि पिंपळाची साल वडाक लावन…
तेचे दात तेच्याच घशात घाल म्हाराजा.
वर्षाच्या आत तुझो गुण दाखय रे म्हाराजा…
होळयेच्या खुटार तेका नाक घाशीत हाड म्हाराजा…!”

सगळे गावकरी गाऱ्हाणे संपताच एकाच सुरात म्हणायचे..
….”होय म्हाराजा”.

होळीच्या समोर घातलेल्या गाऱ्हाण्यामुळे चवानांच्या रवग्याची पाचावर धारण बसायची, आणि तो देवाला शरण येत म्हणायचा…

“चुकलंय रे महाराजा, पुन्हा अशी चूक माझ्या हातून होवची नाय.
माझी एक चूक पदरात घे…
गावकी जा सांगीत आणि तू जो रस्ता दाखयशीत तसोच हेच्यापुढे वागान…”

गावकरी त्याला मोठ्या मनाने क्षमा करीत आणि देवासमोर त्याने ठेवलेल्या नारळ साखरेची खिरापत करून सर्वांचे तोंड गोड करीत.
कुणी आपल्या पोरांचं लग्न जमत नाही तर कुणी नोकरी धंदा नाही म्हणून मोठ्या अपेक्षेने इडापिडा होळीत जळून नष्ट व्हावी म्हणून गाऱ्हाणे घालून घ्यायचे…
अशा अनेक चालीरीती होळीकडे असायच्या. कोकणात गावकी सांगेल तशाप्रकरे वाद मिटायचे…दुसर्याबद्दल आकस,राग असा कायमचा नसायचा. कदाचित होळीच्या पवित्र अग्नीत माणसा माणसातील द्वेष, तिरस्कार जळून खाक व्हायचा. सोनार, चांभार, महार, कोळी, न्हावी, कुंभार, मांग, बुरुड, ब्राम्हण, आदी बाराबलुतेदार गावाच्या गरजा पूर्ण करीत त्यांना कामाचा मोबदला म्हणून गाव आश्रय देई, राहण्यासाठी जागा, थोडीफार शेती, बागायती आणि होळीला पॉस (देणगी), आदी मदत देई. सुखसमृद्धी नसली तरी त्यांचा दोन वेळच्या जेवणाची सोय होत होती. त्यामुळे गावात एकोपा, भाईचारा टिकून होता.
गावची होळी पेटली की मूठ आवळून तोंडावर नेऊन बो बो बोंब मारण्याची, विनाकारण त्रास देणाऱ्याचे तो समोर असतानाही नाव घेऊन शिमगा घालण्याचे प्रकार देखील खुलेआम होत होते…आणि यावेळी सबकुछ माफ असायचं.
*होळी रे होळी पुरणाची पोळी…*
*सायबाच्या *च्यात बंदुकीची गोळी…*

*वयलाटकरांच्या बैलाचा ढोल*
*खायलाटकरांच्या नानाची टांग*
अशी बोंब ऐकू यायची…त्यात मज्जा असायची.
काही ठिकाणी भांग पिऊन *रंग बरसे भीगे चुनरवाली रंग बरसे* गाण्याच्या तालात आणि भांगेच्या नशेत लाकडे चोरून होळीत टाकणे…कोणाच्या नावाने शिव्या घालणे, माडा वरील नारळ, शहाळी चोरणे, असे उपद्व्याप देखील केले जायचे. काही गावांमध्ये शिमगा संपेपर्यंत गोमू नाचविणे, गोमू म्हणजे राधा… पुरुषाने साडी नेसून मृदुंगाच्या तालावर फेर धरून नाच करणे…तेव्हा नाचताना राधा म्हणायची…
*सांगा मुकुंद कुणी हा पाहिला*
यात खेळे, नमन, सोंगे, असे कित्येक लोक सामील असायचे. ढोलकी, आदी वाद्यांच्या तालावर अंगणात नाच व्हायचे, लोक आनंदाने तांदूळ, नारळ, पैसे द्यायचे. *शबय शबय* अशी आरोळी देत अनेक छोटी मुले, माणसे चेहरा रंगवून, वेगवेगळा वेष परिधान करून घरोघरी फिरतात.
*आयण्याचा बायना….घेतल्याशिवाय जायना*
असं म्हणत आपल्या हक्काची शबय गोळा करायचे.
संकासुर मात्र मालवणी भाषेत धम्माल करायचा…
*तुमच्या आवशीच्या घोवाक खाल्ल्यानं वागान तो…*
*वाग काय खातलो बापाशिक म्हणा, बापाशिक खावन वागच स्वर्गात जायत*
*अरे मेल्यानो बघतास काय…? घरात जावन तांदूळ बिंदुळ, नारळ, पैसे कायतरी घेवन येवा…*
असं म्हणत संकासुर धम्माल उडवायचा.
रत्नागिरी जिल्ह्यात होळी हा गणपती पेक्षाही मोठा सण मानला जातो प्रत्येक गावात मोठ्या प्रमाणावर होलिकोत्सव साजरा करतात. देवांच्या पालख्या निघतात, पालखीतील पितळीच्या देवांना नवरूप लुगडं दाग दागिने नेसवले जातात. दुसऱ्या गावातील पालखी पेक्षा आपल्या गावातील पालखी कशी आणखी सुंदर दिसेल यासाठी गावकऱ्यांचा प्रयत्न असतो गावागावातील या देवाच्या पालख्या उचलण्याची देखील जबाबदारी विभागून दिलेली असते. पालखी गावागावात फिरवतात… नाच गाणी, रंगोत्सव आदी मोठ्या उत्साहाने साजरे केले जातात. तळ कोकणात प्रत्येक गावाच्या रंगपंचमीचा, (रोंबाट) एक वेगळा दिवस ठरलेला असतो. रोंबाट असते त्याच्या आदल्या दिवशी गावात देवाचे न्हावन (तिर्थ) कलशातून गावात फिरवतात. प्रत्येक उंबऱ्यावर त्याची पूजा होते. प्रसाद म्हणून भाजलेल्या काजू किंवा गावात होणारे फळ पीक ठेवले जाते. घरातील दारिद्र्य, दुःख दूर होऊन सुखसमाधान प्राप्त व्हावे अशी त्यामागील संकल्पना असावी. देवाचे तीर्थ घरी आले म्हणजे देव घरी आला अशीच समज असते. होळीचा शेवटचा दिवस म्हणजे रोंबाट. गावातील मानकरी, बारा बलुतेदार ढोल वाजवत गावभर प्रत्येक घरी फिरतात, वर्षाचे आपले मनाचे पॉस म्हणजे देणगी गोळा करतात. गावात रंगोत्सव साजरा होतो आणि होळीचा उत्सव संपतो. परंतु या पाच ते पंधरा दिवसांच्या शिमगोत्सवात रंगोत्सव रंगात रंगून जाणे जिथे मुबलक प्रमाणात पाणी आहे तिथे पाण्याचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होतो. मोठमोठ्या शहरात असलेले गावकरी या होळीच्या सणासाठी गावाकडे परतत असतात.

दिवस बदलले… घराघरात… गावागावात समृद्धी आली. विपुल प्रमाणात पैसा आला… त्यामुळे गावांमध्ये देखील शहरीकरण झाले…*शबय शबय* अशी शिमग्यात कानावर पडणारी आरोळी आता क्वचितच गोरगरिबांच्या मुखात ऐकू येते. केवळ प्रथा पाळायची म्हणून गावात देवीचा वाघ…म्हणजे अंगावर वाघाचे कपडे घातलेला पुरुष गावभर फिरतो…परंतु त्याच्या मागून धावणारी किंवा त्याला पाहून घाबरून रडणारी मुले मात्र आज दिसत नाहीत.
*होली के दिन दिल खील जाते है रंगो मे रंग मिल जाते है…!*

*आज गोकुळात रंग खेळतो हरी… राधिके जरा जपून जा तुझ्या घरी..*
अशी अनेक होळीची गाणी होळीच्या सणाच्या निमित्ताने अनेकांच्या मुखात रुळलेली असायची.
काही ठिकाणी…
*आबोलीचो वळेसार टाळयेर गो… घोव बोलयता माडयेर गो…*
अशा चावट गाण्यांची सुद्धा रेलचेल असायची… परंतु होळीच्या सणात आज ना सुरेल गाणी ऐकू येत… ना मुलांमध्ये होळीचा दांडगा उत्साह दिसून येत. होळी आजही पेटवतात.. भर रस्त्यात डांबरावर आजूबाजूची लाकडे पाला पाचोळा, माडाची झावळे, बाजारातील पुठ्ठे, आदी सर्व साहित्य पेटवून मुले होळीच्या भोवती नाचतात…परंतु त्यामध्ये आपल्यातील वाईट गुण, द्वेष, मत्सर जाळून टाकण्याची किंवा देवाकडून होळी सणाच्या निमित्ताने चांगले काहीतरी मागणे हे भावना नसते… तर केवळ होळी म्हणजे आग पेटवणे एवढेच त्यांना ज्ञात असते.
मुले होळीच्या निमित्त रंगपंचमी खेळतात… परंतु पूर्वी साधा रंग वापरून रंगोत्सवाचा जसा आनंद घेत होते… वेगवेगळ्या रंगांमध्ये रंगत होते… अंगावर पाणी ओतून मजा घेत होते… तशी रंगपंचमी खेळताना मुले आज दिसत नाहीत… तर रस्त्यावरती गाड्या अडवून, त्यांना रंग लावण्याची भीती दाखवून… त्यांच्याकडून पैसे उकळणे आणि या पैशांच्या जोरावर रात्री रात्री मटण, दारूच्या पार्ट्याचा बार उडविणे यात तरबेज झालेली तरुणाई आज रस्तोरस्ती रंगोत्सव खेळताना दिसते. अनेकदा रसायन मिश्रित…कितीही काही केलं तरी आठ आठ पंधरा पंधरा दिवस न जाणारे रासायनिक रंग लावून स्वतःबरोबर दुसऱ्यांच्या त्वचेला देखील इजा पोचवतात… त्यामुळे होळीच्या रंगोत्सवातून मिळणाऱ्या आनंदापेक्षा होळीच्या रंगामुळे माणसाच्या शरीराची त्वचा, डोळे आदींना हानी पोहोचते… आणि होळीतून मिळणाऱ्या आनंदापेक्षा जास्त दुःखच पदरी पडते. त्यामुळे होळीचा बेरंग होऊन जातो. सावधानतेने दुसऱ्याला रंग लावण्यापेक्षा जबरदस्ती करून रंग लावल्याने अनेकदा भांडणासारखे प्रकार घडतात त्यातून हाणामारी मारामारी झाल्याने होळीत द्वेष, राग, मत्सर, जाळून टाकण्यापेक्षा द्वेष, राग, मत्सर, तिरस्कार यांची निर्मिती होते.
होळीचे बदलणारे हे स्वरूप नक्कीच निराशाजनक असून होळी सणाला घातक आहे…होळीचा आनंद लुटण्यासाठी तरुणाईने सणाचे महत्त्व पटवून घेणे अत्यंत आवश्यक असून सण साजरे करताना सणाचा मूळ गाभा, मतितार्थ माहित करून घेऊन सण साजरा करण्यामागील धार्मिक प्रथा, परंपरा जोपासून होळीचा सण आनंदाने साजरा करावा…तरच सणाची खरी मजा चाखता येईल आणि उत्साहाने सण साजरा होईल…

*[दीपी]*
दीपक पटेकर, सावंतवाडी
८४४६७४३१९६